Praktijkvoorbeelden onvrijwillige zorg

Moet voor het afsluiten van de voordeur of afdelingsdeur het stappenplan van de Wzd gevolgd worden?

Er is sprake van beperking van de bewegingsvrijheid als een cliënt op een gesloten afdeling of achter een gesloten voordeur moet verblijven, of als hij een locatie niet zelfstandig mag verlaten, omdat de voordeur op slot zit, of dat hij altijd eerst toestemming moet vragen om naar buiten te mogen. Ten slotte valt hier ook onder: als een cliënt in het kader van zijn zorgplan (dus niet vanwege huisregels) niet in een bepaalde ruimte mag komen. Zie ook de factsheet onvrijwillige zorg.

Bij beperking van de bewegingsvrijheid wordt het stappenplan dus gevolgd als de cliënt of zijn vertegenwoordiger zich verzet, maar ook als een wilsonbekwame cliënt zich hier niet tegen verzet en /of zijn vertegenwoordiger hier mee heeft ingestemd wordt het stappenplan gevolgd. Dit is geregeld in artikel 2, lid 2 van de Wzd.

Als in de huisregels wordt opgenomen dat de voordeur bijvoorbeeld ’s avonds na tien uur op slot gaat, geldt dit niet als beperking van de bewegingsvrijheid. Als de maatregel logisch, noodzakelijk en algemeen maatschappelijk aanvaardbaar is en voor iedereen binnen de locatie geldt, kan deze worden opgenomen in de huisregels. Het afsluiten van de huisdeur na tien uur ’s avonds zal immers bedoeld zijn met het oog op de veiligheid en ordelijke gang van zaken binnen de accommodatie. Huisregels mogen niet worden gebruikt om onvrijwillige zorg in op te nemen.

Is een opname indicatie van het CIZ, een RM of een IBS voldoende grondslag om de afdelingsdeur gesloten te houden, bij een PG afdeling?

Een opname-indicatie van het CIZ, een RM of een IBS zijn instrumenten om cliënten ook zonder hun nadrukkelijke instemming de zorg te kunnen geven die zij vanwege hun aandoening of beperking nodig hebben. Dit laat onverlet dat op het moment dat zij in zorg zijn, ook voor hen het uitgangspunt van de Wzd dient te gelden dat de benodigde zorg zo veel mogelijk geleverd wordt op basis van vrijwilligheid. Dit betekent dat het ook voor deze categorie cliënten onder de Wzd geen automatisme meer is dat de afdelingsdeur standaard op slot zit, maar geldt deze maatregel als een vorm van onvrijwillige zorg, te weten beperking van de bewegingsvrijheid, zie ook hierboven.

Is het toedienen van psychofarmaca een vorm van onvrijwillige zorg?

Er is sprake van onvrijwillige zorg wanneer de cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met het toedienen van psychofarmaca, of indien de vertegenwoordiger hier mee heeft ingestemd maar de cliënt zich hier tegen verzet. In dat geval moet het stappenplan worden gevolgd. Indien psychofarmaca niet volgens de richtlijn Probleemgedrag is voorgeschreven moet altijd het stappenplan worden gevolgd, zie ook de factsheet onvrijwillige zorg.

Is het afzonderen van cliënten een vorm van onvrijwillige zorg?

Het afzonderen van cliënten valt onder insluiten. Hiermee wordt bedoeld afzondering op de eigen kamer of in een aparte ruimte of voor cliënten met een verstandelijke beperking: separatie in een speciale separeerruimte. Wanneer de cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met afzondering of waarmee de vertegenwoordiger heeft ingestemd maar waartegen de cliënt zich verzet is er sprake van onvrijwillige zorg.

N.B. Separeren mag niet bij mensen met een psychogeriatrische aandoening, zie ook de factsheet onvrijwillige zorg.

Zijn een bedhek, een orthese, een gordel e.d. altijd een beperking van de bewegingsvrijheid (art. 2.1 b)

Een maatregel met een mogelijke bewegingsvrijheid beperkende werking (bedhek, orthese) geldt alleen als beperking van de bewegingsvrijheid als deze daadwerkelijk de mogelijkheden van de cliënt beperkt om zich naar een andere plaats te bewegen. Dus alleen als de client niet uit bed kan komen door het bedhek, en niet als hij het zelf kan openen of erlangs kan om uit bed te gaan. In de laatste twee gevallen is het geen beperking van de bewegingsvrijheid.

Als de cliënt zich verzet tegen een hek dat hij wel zelf kan openen of waar hij langs kan, bijvoorbeeld omdat hij het niet prettig vindt omdat het op een kooi lijkt, is het onvrijwillige zorg. Deze kun je dan zien als beperking van de vrijheid om het eigen leven in te richten. Het stappenplan moet dan worden doorlopen.  Als de cliënt zich niet verzet, hoeft het stappenplan niet te worden doorlopen omdat het geen onvrijwillige zorg is en het niet om beperking van de bewegingsvrijheid gaat (waarvoor op grond van art. 2.2 b toch het stappenplan zou moeten worden doorlopen).

Hetzelfde geldt als er een andere reden is dat het feitelijke effect van een maatregel niet bewegingsvrijheid beperkend is, bijvoorbeeld als de cliënt toch al niet zelf kan opstaan uit bed of uit zijn rolstoel. Bijvoorbeeld omdat iemand (ook) een lichamelijke beperking heeft. Als er dan een bedhek, een gordel of rolstoelblad wordt gebruikt om vallen tegen te gaan, of een orthese om de ledematen te ondersteunen, heeft deze geen bewegingsvrijheid beperkend effect.

Als de cliënt zich toch verzet, bijvoorbeeld omdat de gordel niet lekker zit, is er sprake van onvrijwillige zorg. Deze kan dan gezien worden als beperking van de vrijheid om het eigen leven in te richten. Het stappenplan moet dan worden doorlopen. Als de cliënt zich niet verzet, hoeft het stappenplan niet te worden doorlopen omdat het geen onvrijwillige zorg is en het niet om beperking van bewegingsvrijheid gaat (waarvoor op grond van art. 2.2 b het stappenplan toch zou moeten worden doorlopen).

Moet voor de toepassing van de ‘hansop’ en de ‘ballendeken’ het stappenplan van de Wzd worden gevolgd?

Een hansop of plukpak is een pyjama die voorkomt dat een cliënt zichzelf kan uitkleden of aan zijn of haar incontinentiemateriaal kan komen. Een ballendeken is een zware deken, gevuld met ballen, die cliënten kan helpen om sneller in slaap te vallen Deze middelen zijn onvrijwillige zorg als de cliënt zich ertegen verzet. In dat geval moet het stappenplan worden gevolgd.

Als de cliënt zich niet verzet is, is het de vraag of  de bewegingsvrijheid van de cliënt wordt beperkt. Dit is niet het geval als de zorgvorm de cliënt niet belemmert zich te bewegen c.q. als de cliënt nog altijd zelfstandig uit bed kan komen. Uitgangspunt van de Wzd is dat niet het middel geldt als al of niet vrijheidsbeperkend, maar de uitwerking die de toepassing ervan heeft op een individuele cliënt.

Is het gebruik van een wandeltuigje voor een verstandelijk gehandicapte cliënt een vrijheidsbeperkende maatregel wanneer er geen sprake is van verzet?

De Wet zorg en dwang kent 9 vormen van onvrijwillige zorg. Als een wandeltuigje wordt ingezet, is dat beperking van de bewegingsvrijheid van de cliënt. Als de cliënt zich hiertegen verzet, is er sprake van onvrijwillige zorg en moet het stappenplan worden gevolgd.  Als de cliënt zicht niet verzet, moet het stappenplan ook worden gevolgd.

Mag bij de Wet zorg en dwang nog toezichthoudende domotica ingezet worden, zoals uitluisteren, in de 24-uurs zorg?

Voor de inzet van toezichthoudende domotica, zoals uitluistersystemen, moet van te voren toestemming worden gevraagd aan de cliënt of zijn vertegenwoordiger. Deze vallen onder onvrijwillige zorg wanneer een cliënt of vertegenwoordiger zich er tegen verzet (zorgvorm ‘uitoefenen van toezicht op betrokkene’). Dit betekent dat het stappenplan gevolgd moet worden wanneer de cliënt of vertegenwoordiger niet instemt met het uitluisteren. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor camerabewaking en bewegingssensoren.

Als een cliënt zich verzet tegen wassen of douchen of verplichte bedtijden, is er dan sprake van onvrijwillige zorg?

Wanneer de cliënt verplicht wordt gewassen of gedoucht of op een verplichte tijd naar bed moet en de cliënt of zijn vertegenwoordiger hier niet meer instemt en de cliënt zich hiertegen verzet is er sprake van een beperking in de vrijheid het eigen leven in te richten. Dit valt onder onvrijwillige zorg, zie ook de factsheet onvrijwillige zorg.

Dit geldt ook bij een oudere met dementie die niet uit bed gehaald wil worden.

Mag een cliënt worden beperkt in consumptie van de hoeveelheid koffie, frisdrank, chips ed.?

In principe niet, tenzij dit nodig is om ernstig nadeel te voorkomen. Het opleggen van dit soort beperkingen kan bijvoorbeeld nodig zijn om gezondheidsproblemen te voorkomen. Het betreft dan een beperking van de vrijheid het eigen leven in te richten. Wanneer de cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met een dergelijke beperking of de cliënt zich hiertegen verzet is er sprake van onvrijwillige zorg, zie ook de factsheet onvrijwillige zorg.

Dit geldt ook wanneer bijvoorbeeld iemand met een verstandelijke beperking die geen remmingen heeft bij het gebruik van pijnstillers of het gebruik van telefoon, internet en /of sociale media.  

Geldt de Wzd ook als een cliënt verboden wordt om bepaald bezoek te ontvangen of een relatie aan te gaan met iemand anders?

Wanneer er zorginhoudelijke redenen zijn om de cliënt te verbieden bepaald bezoek te ontvangen, bv in geval van loverboyproblematiek, is er sprake van een beperking van het recht om bezoek te mogen ontvangen. Dit is een vorm van onvrijwillige zorg.

Ook wanneer er om zorginhoudelijke redenen de cliënt wordt verboden een relatie met iemand aan de gaan, is er sprake van onvrijwillige zorg in verband met de beperking in de vrijheid het eigen leven in te richten.

In beide situaties geldt dat wanneer de cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met een dergelijke beperking of de cliënt zich hiertegen verzet het stappenplan moet worden gevolgd.