Stappenplan in de Wet zorg en dwang

De Wet zorg en dwang regelt de rechten bij onvrijwillige zorg of onvrijwillige opname van mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een psychogeriatrische aandoening (zoals dementie).

Wat is het stappenplan?

Onvrijwillige zorg kan alleen in het zorgplan worden opgenomen aan de hand van een multidisciplinaire besluitvormingsprocedure. Deze procedure wordt het stappenplan genoemd. Dit stappenplan in de Wet zorg en dwang (Wzd) regelt de stappen die de zorgverantwoordelijke moet zetten bij de beoordeling of onvrijwillige zorg noodzakelijk is. In het stappenplan staat ook welke deskundigen de zorgverantwoordelijke daarbij op welk moment moet betrekken en op welke momenten het zorgplan geëvalueerd moet worden. Het doel van het stappenplan is om onvrijwillige zorg te voorkomen, zo snel mogelijk af te bouwen of minder ingrijpende alternatieven in te zetten.

Hier vindt u een grafische weergave van het stappenplan. Hier vindt u de vernieuwde versie (naar aanleiding van bestuurlijke afspraken) en het originele stappenplan.

Bestuurlijke afspraken Wzd

Per 1 januari 2024 zijn afspraken gemaakt over het stappenplan Wzd. De belangrijkste aanpassingen zijn de switch van een statisch stappenplan naar een cyclisch stappenplan voor besluitvorming over onvrijwillige zorg en maatwerk in de evaluatie daarvan. De afspraken over het stappenplan houden onder andere het volgende in:

De zorgverantwoordelijke stelt in overleg met de cliënt of vertegenwoordiger vast gedurende welke termijn onvrijwillige zorg kan worden verleend en op welke termijn het zorgplan wordt geëvalueerd.
Overleg over het zorgplan kan ook plaatsvinden op initiatief van de cliënt of vertegenwoordiger, en niet alleen als de zorgverantwoordelijke daartoe aanleiding ziet.
Zorgplannen worden ten minste elke zes maanden geëvalueerd en eerder als de zorgbehoefte daartoe aanleiding geeft.
Bij gebrek aan overeenstemming of indien geen termijn is opgenomen, bedraagt de termijn drie maanden.

Op punten wijken deze afspraken af van de huidige Wet zorg en dwang. Voor zorgaanbieders die deze aanpassing niet willen volgen, geldt alsnog het Wzd stappenplan van 1 januari 2020.

Deze afspraken gelden vanaf 2024 tot inwerkingtreding van een nieuw wetsvoorstel voor de Wzd en zijn onderdeel van een bredere set bestuurlijke afspraken over de Wzd. Lees alle afspraken over het stappenplan op pagina 4 en 5 van de bestuurlijke afspraken uitvoering Wzd.

Onvrijwillige zorg buiten het zorgplan om

Onvrijwillige zorg is in beginsel alleen mogelijk als het zorgplan daarin voorziet. Echter, er situaties denkbaar waarin onvrijwillige zorg moet worden toegepast buiten het zorgplan om. Dit is mogelijk in de volgende situaties:

Als er nog geen zorgplan is en er een noodsituatie ontstaat.
In situaties die redelijkerwijs niet voorzien konden worden bij de vaststelling van het zorgplan.

De zorgverantwoordelijke beslist of onvrijwillige zorg moet worden toegepast als het zorgplan daar niet in voorziet. De zorgverantwoordelijke moet dit besluit zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk binnen 48 uur, schriftelijk vastleggen. Hierin staat:

waarom onvrijwillige zorg noodzakelijk en proportioneel is;
hoe het toezicht is geregeld tijdens de toepassing ervan;
hoe lang de onvrijwillige zorg verleend kan worden (dit is maximaal twee weken).

Is de zorgverantwoordelijke zelf geen arts? Dan moet hij of zij het besluit vooraf bespreken met een arts die bij de zorg betrokken is. Dit geldt alleen als de onvrijwillige zorg bestaat uit:

medisch handelen
een beperking van de bewegingsvrijheid
insluiting

De zorgverantwoordelijke informeert, zo mogelijk vooraf, de Wzd-functionaris, de vertegenwoordiger en de cliënt over het verlenen van onvrijwillige zorg in deze situaties.

Stappenplan bij gedrag beïnvloedende of sederende medicatie

Vindt de zorgverantwoordelijke het noodzakelijk om gedrag beïnvloedende of sederende medicatie in het zorgplan op te nemen? Dan zijn de volgende vragen van belang:

Is de cliënt wilsbekwaam of niet?
Bij wilsonbekwaamheid: wat vindt de vertegenwoordiger van de medicatie?
Wordt de medicatie conform een professionele richtlijn toegediend?

De volgende situaties zijn denkbaar:

Wilbekwame cliënt

De wilsbekwame cliënt stemt in met de medicatie. De medicatie kan dan in het zorgplan worden opgenomen zonder het stappenplan te volgen.
De wilsbekwame cliënt stemt niet in met de medicatie. De medicatie kan dan in het zorgplan worden opgenomen als dat nodig is om ernstig nadeel te voorkomen. Het stappenplan moet worden gevolgd.

Wilsonbekwame cliënt

De vertegenwoordiger van de wilsonbekwame cliënt stemt in met de medicatie. De cliënt verzet zich daar tegen. De medicatie kan dan in het zorgplan worden opgenomen als dat nodig is om ernstig nadeel te voorkomen. Het stappenplan moet worden gevolgd.
De vertegenwoordiger van de wilsonbekwame cliënt stemt in met de medicatie. De cliënt verzet zich daar niet tegen. Wordt de medicatie conform een professionele richtlijn toegediend? Dan kan de medicatie in het zorgplan worden opgenomen zonder het stappenplan te volgen. Zo niet, dan kan de medicatie alleen in het zorgplan worden opgenomen als dat nodig is om ernstig nadeel te voorkomen, en dan moet het stappenplan gevolgd worden.
De vertegenwoordiger van de wilsonbekwame cliënt stemt niet in met de medicatie. De medicatie kan in het zorgplan worden opgenomen als dat nodig is om ernstig nadeel te voorkomen. Het stappenplan moet worden gevolgd.

Wat is gedrag beïnvloedende of sederende medicatie volgens de Wzd?

Deze medicatie wordt in de Wzd als volgt omschreven:

‘medicatie die van invloed is op het gedrag of de bewegingsvrijheid van de cliënt, vanwege de psychogeriatrische aandoening of verstandelijke handicap, of vanwege een daarmee gepaard gaande psychische stoornis of een combinatie hiervan’.

De Wzd wil extra zorgvuldigheid waarborgen bij toediening van deze medicatie bij wilsonbekwame cliënten als hierbij wordt afgeweken van de geldende professionele richtlijn.